قدیمی ترین قسمتهای خسروشاه در شرایط فعلی محلات اصلی شهر هستند خسروشهر از پنج محله اصلی تشکیل شده است واین محلات قدیمی شامل چندین وچند کوچه اند با گسترش روز افزون شهر باز اگر از هر بومی خسروشهر پرسیده شود اهل کدام محله ای باز نام یکی از این پنج محله را خواهد برد تشکیل ونوع زندگی ونوع آب رسا نی به این محلات در قدیم برای خود داستانی دارد پنج محله خسروشهر عبارتند از محله جامع - محله بازار- محله قطب راوند - محله بالا کوچه – محله چهارراه در زیر به معرفی هر یک از این محلات بصورت خلاصه می پردازیم.

1-    محله جامع : این محله یکی از قدیمی ترین محلات شهر است مسجد جامع نیز در مرکز این محله واقع است مساجد زیادی در این محله قرار دارد این محله از یک طرف به محله بازار واز طرف دیگر به محله چهارراه متصل است میدان کوچکی در کنار مسجد جامع قرار دارد که در آن مغازه های قدیمیی به چشم می خورد در قدیم در نبود آب لوله کشی شده آب مصرفی اهالی این محله از طریق قنات تامین می شده است حمام قدیمی نیز در این محله وجود داشت که تخریب شده وپارکینگ مسجد را در محل این حمام ساخته اند آب این حمام نیز در قدیم از آب قنات تامین می شد هیئت عباسیه شهر منصوب به این محله است که هر هفته یک روز بر پا است ودر ایام اعیاد ومراسم سوگواری مذهبی رونقی فراوان دارد

2-    محله بازار: مرکزی ترین محله شهر است ودر عین حال پنج محله قدیمی شهر را به هم متصل کرده است مغازه های قدیمی زیادی در این محله واقع است ودر قدیم محل تجارت شهر بوده ونامش بی مسما نیست محله ای بسیار قدیمی است مساجد زیادی در این محله وجودارد مسجد بازار ( مسجد امیر المومنین ) نیز در مرکزاین محله است هیئت اکبریه منصوب به این محله است ا ز هیئت های پر رونق شهر است مراسم محرم همه ساله با نظم خاصی در این محله برگزار می شود ودر شهر در زمان فعلی نمونه است آرامگاه ایت الله مرتضوی در این محله است مابین این محله ومحله بالا کوچه

3-    محله قطب راوندی : محله راوند یکی از محلات قدیمی شهر است مسجد قطب راوند وچند مسجد کوچک دیگر نیز در این محله قرار دارد از قدیم جوی آبی از وسط این محله عبور میکرده که آب آن از چشمه حاج فرج تامین می شدومورد استفاده اهالی محل بود امروز نیز از آب این چشمه در امر کشاورزی استفاده می شود محله راوند یکی از محلات اعیان نشین شهر در قدیم بوده است دلیل این امر رامی توان در سبک بنا های این محله مشاهده کرد امروزه نیز می توان سبکی ازاین نوع بنا هارا در بعضی از خانه های قدیمی مشاهده کرد خانه های قدیمی این محله بیشتر در دو طبقه است دارای هشتی بوده دارای دو حیاط هستند در بعضی از این خانه ها آب انبار وجود دارد وبعضی از خانه ها دارای خانه باغچه هستند درب ورودی دارای نمایی آجری است وچند پله پایین تر از سطح کوچه هستند دارای دالان وهشتی هستند آرامگاه شیخ فضل الله راوندی در این محله قرار دارد این محله با محلات بازار وبالا کوچه همسایه است این محله در قدیم خسارات فراوانی از سیلابهای فصلی دیده است بارها آب روخانه کر ( ویدهر ) قسمتهایی از این محله را ویران کرده است هیئت چهارده معصوم (ع) منصوب به این محله است وهر هفته برگزار می شود

4-    محله بالا کوچه : محله بالا کوچه در واقع بزرگترین محله قدیمی شهر به شمار می   رود بیشتر مساجد شهر در این محله قرار دارد مسجد سید الشهداء بزرگترین مسجد این محله است آرامگاه شیخ شرف الدین یعقوب رومی در یکی از کوچه های این محله قرار دارد در قدیم این محله مرکز وخانقاه عرفا وعلما بوده است مسجد زیبا وقدیمی صفوی ( یازلی مسجد ) در این محله قرار داشت آب مصرفی اهالی محل از آب قنات تامین می شده وقسمتی نیزآب مصرفی خود را از آب چشمه تامین می کردند .هیئت حسینی منصوب به این محله است از هیئتهای بسیار پر رونق شهر است که هر هفته برگزار می شود مصلای شهر در آخر این محله ومحله راوند نزدیک آرامگاه شیخ فضل الله راوندی قرار دارد امروزه چیزی از این مصلا باقی نمانده اما هیئت شبیه گردانی مصلا همه ساله در این مکان مراسم عزاداری برگزار می کند در قدیم گورستان کوچکی نیز در نزدیک این مکان وجود داشت

5-    محله چهارراه :محله چهارراه نیز از قدیمی ترین محلات شهر است وسعت زیادی دارد گورستان قدیمی شهر نزدیک این محله قرار دارد یکی از کبوتر خانه های سالم شهر نیز در یکی از کوچه های این محله است چشمه وآب راه احمد شاه آب این محله را در قدیم تامین می کرد امروزه نیز آب این چشمه در جریان است که مصرف کشاورزی دارد بارها سیلاب آب رودخانه دینگو قسمتهای زیادی از این محله را ویران کرده است وامروزه در خاکبرداریهایی که دراین محله انجام می گیرد لایه های متعدد رسوب کرده ای را می توان مشاهده کرد در این محله مساجد بزرگ وکوچکی وجود دارد که مهمترین وبزرگترین مساجد این محله مسجد بزرگ امام حسین (ع) است این مسجد امروزه در حال بازسازی است هیئتهای عزاداری زینبیه واشک ریزان خرابه شام وهمچنین هیئت شبیه گردانی زینبیه منصوب به این محله هستند آرامگاه شیخ محمد گازر خسروشاهی در اخر این محله واقع است در این محله می توان نشانهایی از آثار باقی مانده از گذشته را مشاهد کرد.

.

درکتابهای بسیاری نام خسروشاه بعنوان یکی از شهرهای قدیمی آذربایجان آورده شده است کتابهای مسالک ممالک اصظهری والبلدان و مختصر البلدان ابن فقیه و نیز حمدالله مستوفی که در سال 740 هجری قمری کتابی بنام نزهه القلوب تالیف کرده که جزء کتابهای نادر و گرانبها ست که درباره جغرافیای فارسی نوشته شده است او آذر بایجان را به 7 ناحیه تقسیم کرده و نا حیه سوم را ویدهر می نامد و از شهر های مهم آن خسروشاه را نام برده است و فراوانی نعمت را در آن ستوده است و می نویسد

 ناحیه ویدهر ولایتی سخت نزه است و بحقیقت همچون یک باغ و ناسخ سعد سمرقند و غوطه دمشق ورشک شعب بوان مامشانرود همدان است .

ویاقوت حموی صاحب کتاب معجم البلدان که به سال 617 هجری قمری از خسروشاه دیدن کرده است در کتاب خود از دو خسروشاه نام می برد که یکی دهی است نزدیک مرو در ترکمنستان که منصوب به علی بن مجاهد خسروشاهی است و دیگری در 7 فرسنگی تبریز یاقوت حموی از این شهر تعریف بسیار کرده وبازار و سا ختمانها و بناهای آن را با شکوه خوانده است . علی بن مجاهد خسروشاهی پیری درستکار بود که به سال 472 هجری قمری در خسروشاه آذر بایجان متولد شده بود .

در مراسم خواستگاری اول خانمها به خواستگاری می روند بنا به سنن در بین خواستگارها مادر بزرگ – عمه و خاله حضور دارند و معمولا از گیس سفیدان فامیل پسر هستند و گاهی مادر داماد نیز در بین خواستگاران دیده می شود در این خواستگاری تعداد خواستگارها بین 3و5 نفر می باشد و از طرف خانواده عروس نیز 3و4 نفر میزبانی را بر عهده دارند خانواده عروس سعی می کنند پذیرای مطلوبی از خانواده داماد انجام دهند و عروس بیش از سایرین به مهمانها خدمت می کند و آوردن چای وشیرینی به عهده اوست پس از صرف چای مسئله نامزدی مطرح می شود تا اینکه خانواده دختر موافقت خود را اعلام می کنند و قرار می گذارند که هر دو خانواده نیز با یکدیگر ملاقات کنند.

خواستگاری مردانه

خواستگاران اغلب از بزرگان خانواده پسر تعیین می شود که در بر گیرنده عمو ها و دایی ها است اینها قبل از رفتن به خانه عروس میان خود گفت وگو یی را انجام می دهند از خانواده عروس نیز بزر گان فامیل دعوت می شوند تا در منزل پدر عروس گرد آمده و گفت وگو ههای لازم را انجام دهند بعد از صرف چای صحبت آغاز شده و میزان مهریه عروس چگونگی انجام مراسم عروسی و سایر شرط و شروط مطرح شده ودر آخر به توافق می رسند و بعد از جمع بندی شیرینی و انگشتری که از طرف خانواده داماد تدارک دیده شده است به خانواده عروس می دهند.

مراسم عقد در خسروشهر

بعد از مراسم نامزدی بزرگان روز عقد را تعیین کرده ودر بیشتر اوقات این مراسمخ در اعیاد و جشنهای ملی و مذهبی برگزار می شود اگر عقد ساده باشد آن را در دفاتر ازدواج برگزار می کنند در غیر این صورت مراسم عقد را در منزل پدری عروس بر پا می کنند مردان در یک قسمت خانه و زنها در در قسمت دیگر جمع می شوند یک نفر روحانی یا دفتر دار ازدواج پس از گرفتن وکالت صیغه عقد را جاری می کند و هدایایی که از طرف خانواده های عروس وداماد آماده شده است به عروس و داماد می دهند و سند ازدواج را نیز دو نفر شاهد به امضاء می رسانند و حاضرین به رقص و پایکوبی می پردازند پس از عقد اگر دو طرف آمادگی داشته باشند عروسی را نیز برگزار می کنند ودر غیر این صورت به زمان دیگری موکول می گردد در فاصله بین عقد و عروسی اگر عید ی در پیش باشد هدایایی از طرف خانواده داماد برای عروس فرستاده می شود و در بعضی از محلات شهر نیز نوبر میوه هر فصل را به خانه عروس می فرستند در آخرین چهار شنبه شب سال نیز به مناسبت عید نوروز لباس و سایر وسایل به خانه عروس فرستاده میشود

چند روز قبل از عروسی خانواده عروس  جهزیه عروس را در اتاقی به صورت مرتب می چینند و از فامیل برای دیدن جهزیه دعوت می کنند و فامیلها و بزرگان به خانه عروس رفته و اگر چیزی در جهیزیه ناقص بود و کم وکاستی داشته باشد هر کس به وسع خود هدایایی را بر جهیزیه عروس می افزاید و بعد از خانواده داماد برای بردن جهیزیه عروس دعوت می نمایند و مردان خانواده داماد جهزیه را به طرف خانه داماد حمل می کنند آ یینه عروس را پیشا پیش جهیزیه حمل کرده وآورنده خلعت و شاد باش را از طرف مادر داماد در یافت می کند .

 قلعه دینگو در یک کیلومتری محدوده شهر قرار دارد گورستان فعلی خسروشهر در نزدیک تپه دینگو است درقدیم قلعه ای بر روی این تپه استوار بود که شاید آنیاشتانیا باشد ویا یکی از 17 قلعه کوچک اطراف آنیاشتانیا اما آنچه جالب است در نزدیک این منطقه ودر مزارع اطراف این قلعه تکه های سفلی بسیاری پیدا می شود وبیشتر صاحبان زمینهای مجاور در مواقع شخم زدن وکندن زمین به این مورد بر خورده اند و در خاک برداریهایی که در این حوالی انجام شده است فسیل درختان وجانوران مختلفی نیز به دست آمده است شاید اگر کاوشی علمی در این مکان انجام شود نکات تاریک ونیز به موارد بسیاری از سوالات مطرح درباره این قلعه پاسخ داده شود اما ناگفته نماند در بیشتر اراضی این منطقه اسکلتهای انسان به وفور وجود دارد این اسکلتها دارای استخوانهایی بزرگ هستند ودفن آنها به گونه ای نیست که شکل یک گورستان را داشته با شد بعضی از محققان براین عقیده اند که در این منطقه جنگی بین لشکریان بابک خرمدین وعراب روی داده وبسیاری از لشکریان هر دو طرف کشته شده اند وبسیاری از آنها در این محل دفن شده اند.

باور این مطالب سخت است اما آنچه مسلم است اینکه اجساد پیدا شده هیچ کدام شبیه آنچه در گورستانها دفن می شوند دفن نشده اندودر بعضی موارد چندین اسکلت انسان در یک جا پیدا شده اند .

باستان شناسان بر این عقیده اند که قوچهای سنگی مسئول و محافظ گورستان در ادوار گذشته بوده اند که وظیفه حفاظت از قبرهای گور ستان را بر عهده داشتند اندازه این قوچها در مجموع چیزی به طول 5/1 متربه ارتفاع 1متر وعرض 5/ متر با شاخهای در هم پیچیده که با هنرمندی هنرمندان چیره دست زمان خود از سنگهای بزرگی تراشیده شده است وزن این قوچها به بیش از 150 کیلو گرم می رسد با تخریب گورستان قدیمی شهر 2 عدد از قو چها به موزه آذربایجان انتقال داده شد ودر ورودی موزه نصب شده است یکی دیگر از این قوچها نیز در شهرداری شهر نگهداری می شود ونیز قوچ خوابیده در کتابخانه شهر است که در ورودی نصب شده است .

خسروشهر با گذشتهای پر فراز ونشیب ریشه در عمق تاریخ آذر بایجان وحتی ایران دارد از تمدن اوراتوئیان تا ادوار بعد آن و وجود معابد وآتشکده های بسیار بزرگی بوده است از دوران بعد از اسلام تا انقلاب مشروطیت وبعد آن تا انقلاب اسلامی تاریخی سراسر حماسه وافتخار دارد این دیار خواستگاه عالمان عارف وعارفان عاشق وپایگاه مشاهیر زمان بوده است خسروشاه مهد تمدن وعشق به ولایت ومملو از ارادتمندان علی (ع) وخاندان بزرگوار اوست .

تدین تعهد شجاعت غیرت همت وتلاش مردان وزنان این منطقه در تاریخ زبانزد خاص وعام بوده ومی باشد باغها چشمه سارها کوههای زیبا بازار پر رونق مراکز اقتصادی صنعتی وتولیدی وتعاونی های مختلف خاک حاصلخیز ومستعد جاذبه های تاریخی وغنی ومردم بسیار تلاشگر این دیار همه وهمه دست در دست هم شهری زیبا وجذاب ودیدنی بوجود آورده است این همه شور وعشق وآبادانی وتاریخ وحماسه می طلبد که مجموعه ای ماندگاراز تاریخ جغرافیا واستعداد های مردم صنعت وآثار فرهنگی این دیار در مجموعهای هر چند کوچک وناقص گردآوری شود تا هر آنچه که در دل تاریخ ضبط وثبت شده است در حد توان بر این مکتوب نقش بندد بگونه ای که آیندگان بویژه نسل جوان وتلاشگر وعلاقمندان به گذشته وتاریخ این دیار بعنوان چراغی کم فروغ بهره گیرند بر این اساس مجموعه حاضر را به یاری خداوند متعال جمع آوری نمودم هر چند کامل نیست وعیوب بسیاری بر آن وارد اما آیینه ای کوچک از وضعیت خسروشاه می باشد.

 موقعیت جغرافیایی خسروشهر

خسروشاه ویا به عبارتی خسروشهر یکی از آبادترین وتاریخی ترین شهر های آذر بایجان به شمار می رود .

شهرستان خسروشهر در 24 کیلومتری جنوب غربی شهر تبریز واقع شده است این شهر از طرف شرق به پیش کوه آوراق واز طرف غرب به پیش کوه صراف واز طرف جنوب به رشته کوههای سهند منتهی است ارتفاع شهر از سطح دریا 1360 متر می باشد ومجموع مساحت بخش 244 کیلومتر مربع است در آخرین سر شماری منطقه خسروشاه دارای جمعیتی بیش از 45000 نفر بوده است که در خود شهر وروستاهای اطراف ساکن بوده اند .

دراوایل انقلاب اسلاتمی ایران نام شهر از خسروشاه به خسروشهر تغییر نام دادجاده ترانزیتی تبریز –مراغه از شهر می گذرد وهمچنین راه شهرستان اسکو نیز از این شهر است راه آهن تبریز به تهران نیز از داخل شهر وازمیان باغات ومزارع زیبای عبور می کند ودر شهر دارای ایستگاهاست فاصله شهر تا اسکو 7کیلومتر وتا شهر ایلخچی 3 کیلومتر است وبا گسترش راه های ار تباطی این شهر به یکی از شاه راههای ار تباطی تبدیل شده است وروز به روز نیز بر وسعت شهر افزوده می شود .

این شهر یکی از مناطق کهن وشهر قدیمی سکونت انسانهای اولیه است اشیای کشف شده در این شهر قدمت شهر را به 3000 سال قبل از میلاد می رساند در کتاب تاریخ ماد دیاکونف روسی این شهر را آنیاشتانیا می نامد این شهر تا زمان ساسانیان وپادشاهی خسروپرویز به این نام خواند می شده است وبعد از تاج گذاری خسروپرویزبه خسروشاه تغییر نام داد .

کارخانه ها وکار گاهها ی بزرگ وکوچک در قسمتهای مختلف شهر وجود دارد وروز به روز بر تعداد این کارخانه ها افزوده می شود امروزه صنایع شهر حرف های زیادی برای گفتن در اقتصاد استان وایران دارند .

آب وهوای مناسب این شهر را در کشاورزی نیز نمونه ساخته است همچنین مرکز بزرگ تحقیقات کشاورزی در شهر کمک شایانی را در پیش برد اهداف کشاورزی دارد این مرکز یکی از مراکز تحقیقاتی پیشرفته کشور بشمار می رود که انواع

آزمایشات در خاک وآب وانوع محصولات را انجام می دهد .

 آب وهوا

خسروشهر به علت موقعیت کوهستانی از آب وهوایی سرد وخشک در زمستان بر خوردار است که در مواقعی دمای هوا در روزهای سرد زمستان به بیش از 20 در جه زیر صفر میرسد اما با شروع فصل بهار وتابستان آب وهوا رفته رفته رو به گرمی می گذارد ودمای هوا با گرم شدن روزها بالا می رود ودر روزهای گرم تابستان به بالای 35 در جه می رسد بهترین زمان برای مسافرت وگردشگری به منطقه خسروشاه از نیمه دوم اردیبهشت آغاز وتا پایان مهر واواسط آبان است .

باران وبرف در فصول سرد سال وفصل بهار تقریبا به میزان کافی می بارد واین منطقه را به یکی از مناطق مساعد برای کشاورزی در اسان ساخته است .

آب شرب شهر

آب شرب شهر خسروشهر از طریق چاههای عمیقی که توسط اداره آب وفاضلاب حفر شده است تامین می شود آب این چاهها پس از انتقال به منبع ومخزن بزرگ آب وتصفیه وکلرینه کردن آن توسط لوله های آب به شهر انتقال می یابد تا به مصرف عموم می برسد تا چند سال پیش به علت کمبود آب در فصول پر مصرف آب بعضی از چاههای کشاورزی نیز مانند موتور یانق به منبع آب وصل می شداما اندک زمانی است که با بهربرداری از آب زرینه رود قسمتهایی از شهر که آب در آن نواحی کم بود تحت پوشش این آب قرار گرفت سوای خود شهر بعضی از روستاهای تابعه نیز از آب زرینه رود استفاده می کنند .

 رودخانه های جاری در محدود خسروشاه

رودخانه ها یکی از منابع بسیار مهم تامین آب برای زندگی انسان به شمار می رود واز گذشته ای دور تا حال در هر کجای کره خاکی رودخانه ای وجود داشته زندگانی بشر نیز در انجا در جریان بود است رود خانه ها یکی از منابع تامین آب برای کشاورزی منطقه خسروشهر به شمار می روند وهر چه آب رودخانه ها بیشتر باشد کشاورزان بیشتری از آب آن استفاده می کنند این رودخانه بهترین آب ودر عین حال ارزانترین آب را به کشاورزان می دهند آب رودخانه های محدوده شهر بیشتر در فصول سرد سال درجریان است اما بااین حال باغات ومزارعی نیز با آب این رودخانه ها به حیات خود ادامه می دهند .

سه رودخانه در محدوده شهر در جریان است که بنامهای زیر می شناسیم آجی چای( تلخه رود ) – کر چای (رودخانه ویدهر)- دینگوچای .

آجی چای : از ارتفاعات قوشه داغ در سراب وقسمتی از کوههای سهند ودامنه هایشمالی بزگوش سرچشمه می گیرد وپس از طی مسافتی قریب 218 کیلومتر وارد محدوده خسروشهر می شود ودر حدود 11کیلومتر از مسافت منطقه راطی می کند . هر چه آّ رودخانه بیشتر باشد از شوری آب رودخانه به همان نسبت کاسته می شود ودر روستاهای حومه شهر مورد استفاده در امر کشاورزی قرار می گیرد آب رودخانه از روستاهای آخوله –بارانلو وساتلو می گذرد و وارد محدوده ایلخچی می گردد.

کر چای : رودخانه کرچای از ارتفاعات سهند سر چشمه می گیرد که مناسب برای کشاورزی است آب رودخانه بیشتر در فصول سرد سال زیادشده و از محل شروع تا ورود به آجی چای مسافتی در حدود 50 کیلومتر را طی می کند .

دینگو چای: این رودخانه فصلی است واز ارتفاعات جنوب شرقی خسروشاه که محلی است بنام قارقا دره سی سرچشمه می گیرد ومرکز سر چشمه این رودخانه در محدوده کانونهایاتفاقی قرار دارد که بدین جهت در اثر بارش باران وتگرگ وجاری شدن سیل به وجود می آید ودر فاصله کمی آب این رودخانه همه جا رامی گیرد .

بارها این رودخانه قسمتهای مختلف شهر بخصوص قسمتهای جنوبی را ویران کرده است وبا عث خسارات بسیاری برای اهالی شده است هنوز نیز در خاک برداری هایی که در محدوده واطراف آن منطقه شهر انجام می شود لایه های رسوب کرده از طغیان این رودخانه رامی توان مشاهده کرد .

 دین مردمان خسروشهر

دین باستانی مردم این دیار زرتشتی بوده واز آغاز هزارساله هفتم پیش از میلاد آـش را پرستش میکردند ووجود زیارتگاه های آتش در این منطقه بدین گواهی می دهد وسالها بر این آیین بوده اند ودر تمام طول تاریخ تا ظهور اسلام آتش پرستی در درجه نخست قرار داشت .

بعد از حمله اعراب به ایران وگسترش دین مبین اسلام مردم منطقه ای خسروشاه نیز همانند سایر نقاط آذر بایجان وایران به این آیین الهی گرویدند ومعابد وآتشکده ها نیز کم کم جای خود را به مساجد دادند که یکی از این معابد به عیده مسجد که اولین مسجد در خسروشاه بود تبدیل شد اکنون از عیده مسجد جز طلی از خاک چیزی باقی نیست شاید اگر کاوشهایی در این محل انجام گردد قدمت منطقه به بیش از این رسیده وآثاری ازتمدن گذشتگان رانیز بشناسیم .

تا قبل از هجوم ترکان وسلجوقیان در اوایل قرن پنجم مردم خسروشاه مذهب شافعی داشتند ولی با تسلط ترکان مذهب حنفی را که خود از شرق ایران آورده بودند در این ناحیه رواج دادند وتا ظهور سلسله صفویه مردم تابع مذهب شافعی وعدهای نیز مذهب حنفی داشتند ودر زمان شاه اسماعیل صفوی مردم شهر تحت تاثیر شیعه جعفری اثنی عشریه قرار گرفتند و با گذشت زمان به این مذهب پایبند شدند ودر حال حاضر تمام مردم شهر مسلمان بوده وشیعه جعفری 12 امامی می باشند وجود مساجد متعدد در گوشه وکنار شهرهمه گویای عمق مذهب ودین در مردم این دیار می باشد.

 زبان و گویش در خسرو شاه

لهجه آذری که بر گرفته از زبان آذری پهلوی بوده است . در لغت نامه دهخدا آمده است : زبان آذری لهجه ای از فارسی قدیم است بطور مسلم تا آغاز عصر صفویه زبان آذری هنوز زنده بوده ودر اواسط حکومت صفویه لهجه آذری از شهرهای آذر بایجان بر افتاد و جای آن را به ترکی آذری داد .

زبان معمول در آذر با یجان طبق تحقیقات اخیر با ترکی عزی قرابت دارد بهر رو تحت تاثیر لغات و دستور زبان فارسی قرار گرفته زبان آذری بدون شک زبان ایرانی بوده است چنانکه مو افان عرب آن را برابر دری و پهلوی یاد می کنند .

 خسرو شاه از نظر آمار و ارقام و سرشماری ها

جمعیت خسروشاه در سر شماری 1345 --   5137 نفر است که در 1130 خانوار زندگی میکردند در سرشماری سال 1355 جمعیت شهری به 8637 نفر افزایش یافته که در 1931 خانوار زندگی می کردند و در آخرین سرشماری که در سال 1375 انجام یافته است جمعیت شهر به 12573 نفر رسیده است که در 2877 خانوار زندگی می کنند در این آمار تعداد مردان بیشتر از زنان است مردان 6411 نفر و زنها 6173 نفر هستند .

 قلعه های تاریخی وباستانی در خسروشاه

قلعه ها در دوران مختلف تاریخ برای جلوگیری از هجوم دشمنان وبیگانگان به حریم ساکنانش بنا شده اند واین قلعه ها بیشتر جنبه باز دارنده ودفاعی داشتند وهر کدام از قلعه ها در زمانهای مختلف ساخته شده اند وبارها ویران شده ودوباره بنیان یافته اند قلعه هایی که از خشت وسنگ لاشه های بزرگ ساخته می شدند که هر کدام برای خود سر گذشتی دارند ضخامت دیوارهای این قلعه ها به بیش از چها متر وبه ار تفاع بیش از هفت متر می رسیده است که گویای مبارزات مردمان آن در نبرد با مهاجمان ومتخاصمان بیرحم زمان خود بودند در خسروشاه چهار قلعه شناسایی شده است که بنام های زیر می شناسیم .

1-قلعه آنیاشتانیا ( خسروشاه )

2-قیز قالا (قلعه دختر )

3-قلعه یانق تپه ( شهر باستانی یانق)

4-دینگو قلعه  

چشمه های آب در خسروشاه

در قدیم الایام به علت نبود آب لوله کشی مردم از آب چشمه ها استفاده می کردند آب این چشمه ها بسیار گوارا بوده وهنوز هم بعضی از آنها در جریانند و مورد استفاده قرار می گیرند که بیشتر در بخش کشاورزی است در گذشته هر روز با طلوع آفتاب چشمه ها شلوغ و مملو از مردان و زنان سطل و کوزه بدست بود که برای استفاده از آب به چشمه ها می امدند و هر کس به اندازه نیاز استفاده کرده و

آب چشمه بعد طی مسافتی وارد استخرهای بزرگی می شد تا با پر شدن استخرها از آب آن در امر کشاورزی استفاده شود از چشمه هایی که امروزه در شهر جاری اند می توان به چشمه حاج فرج اشاره کرد که نزدیک آرامگاه شیخ فضل الله راوندی جاری است وحالتی زیبا و ملکو تی به آنجا داده است وجود درختان زیبا و فضایی سرسبز آن مکان را به یکی از تفرجگاههاتی منطقه تبدیل کرده است

از دیگر چشمه های شهر می توان به چشمه : دیلمان - شمشرف – پراباخ – سو چیخان – و احمد شاه اشاره کرد .

در قدیم الایام به علت نبود آب لوله کشی مردم از آب چشمه ها استفاده می کردند آب این چشمه ها بسیار گوارا بوده وهنوز هم بعضی از آنها در جریانند و مورد استفاده قرار می گیرند که بیشتر در بخش کشاورزی است در گذشته هر روز با طلوع آفتاب چشمه ها شلوغ و مملو از مردان و زنان سطل و کوزه بدست بود که برای استفاده از آب به چشمه ها می امدند و هر کس به اندازه نیاز استفاده کرده و

آب چشمه بعد طی مسافتی وارد استخرهای بزرگی می شد تا با پر شدن استخرها  از آب آن در امر کشاورزی استفاده شود از چشمه هایی که امروزه در شهر جاری اند می توان به چشمه حاج فرج اشاره کرد که نزدیک آرامگاه شیخ فضل الله راوندی جاری است وحالتی زیبا و ملکو تی به آنجا داده است وجود درختان زیبا و فضایی سرسبز آن مکان را به یکی از تفرجگاههاتی منطقه تبدیل کرده است

از دیگر چشمه های شهر می توان به چشمه : دیلمان - شمشرف – پراباخ – سو چیخان – و احمد شاه اشاره کرد .

در فاصله 5 کیلو متری خسروشاه در جانب شرقی دهستان تاز ه کند تپه خاکی واقع شده است که یانق تپه نامیده می شود ارتفاع این تپه از سطح اراضی اطراف چیزی در حدود 18 متر و وسعتش در حدود 87 هزار متر مربع است که در سال 1337 هجری شمسی مورد باز دید چارلز برنی قرار گرفت در مرداد ماه سال 1339 هجری شمسی یک هیات 4 نفره انگلیسی به سرپرستی چارلز برنی استاد دانشگاه منچستر انگلیس وهمکاری همسرش خانم بیر منگام و دستیارش لا وسون به مدت 5 هفته دست به حفاری در قسمت شرقی تپه زدند حدکثر عمق این کاوشها 5/3 متر و فقط شامل یک طبقه اسکان بود در این این حفاریها چند پایه برج – خانه گلی و مقداری ظروف سفالی پیدا شد بنا به نظر چارلز برنی این آثار مربوط به 2500 سال قبل از میلاد می باشد با ادامه کاوشها بنیان ساختمان خانه ها و محوطه های مختلفی از زیر خاک بیرون آمد که همه از خاک وخشت و به شکل دایره و گاهی دوایر به هم متداخل می شدند در این حفاری ها 23 بنای دایره ای شکل بدون سقف بدست آمد چارلز برنی بر این عقیده بود که چون ساکنان تپه قبلا چادر نشین بودند وچادر ها دایره ای شکل بودند و و قتی یک جا نشین شدند خانه های خود را به شکل دایره ای بنا کردند . در قسمت داخل خانه ها محل اجاقها که مخصوص پخت و پز و همچنین آخورهایی جهت حیوانات تعبیه شده بود حداکثر طول قطر این محوطه های دایره ای شکل 6 متر و در وسط این محوطه ها محوطه دیگری قرار داشت به طول 5 متر که بوسیله 4 دیوار عمود بر هم به 4 قسمت تقسیم شده بود که به محل نگهداری آذوقه و غلات اختصاص داشت .

به نظر چارلز برنی قدمت این تپه به اواخر هزاره ششم قبل از میلاد می رسد که با اواخر عصر سنگ و مس واوایل عصر مفرغ در اذر بایجان مقارن است آثار بدست آمده نیز این نظریه را تایید می کند .

قسمتی از آثار بدست آمده از یانق تپه عبار تند از : آسیاب دستی – داس سنگی – سفال هاون – تیشه و تیغه سنگی – یک تیغه خنجر مسی – دو مهره از گل نپخته – چهار چراغ گلی – سیوهای و بادیه ها و خم های دهان گشاد بزرگ و کوچک دسته دار و بیدسته و سفالهای زیاد دیگری که کشف گردید سفال های یافته شده به طور کلی دست ساز بوده و معمولا سیاه رنگ و صیغلی و به ابعاد و اشکال و تزیینات مختلف و متفاوت هستند نقوش هندسی بر بدنه ظروف سفالی عمومیت دارند و نمونه هایی از نقشها ی پرندگان و حیوانات شاخدار دیده می شود چارلز برنی ضمن اشاره به پیوستگی سفالهای یانق تپه با سفالهای آنتولی شرقی وقفقاز از نظر شکل ساخت و و جود تصاویر پرندگان و حیوانات بر روی بعضی از کوزه ها و کاسه ها را حاکی از تاثیر نقش های سفالهای ساخته شده در جاهای دیگر ایران می داند

 چارلز برنی اعتقاد دارد که تپه بیشتر نقش و وضع یک شهر باستانی را دارد و اعلایم  به جا مانده از آتش سوزی ها را حاکی از و جود حملات که امنیت شهر را مداوم  تهدید می کرد و اسم یانق تپه را بی مسمی و بی مورد نمی داند .

شمس الدین عبد الحمید بن عیسی عمویه بن یونس خلیل خسروشاهی امام و پیشوای اهل علم و سید بزرگ طبیبان زمان و شیخ الاسلام مسلمانان بود او یکی از بزرگان فقهی و تفسیری می باشد در حکمت وطب و علوم شرعی از فقه و اصول و کلام استاد بود و همواره به مطالعه و تدریس به طا لبا ن دانش اشتغال داشته است در سال 580 در خسروشاه متولد شده است تحصیلات مقدماتی اد ب و حدیث را از موید طوسی فرا گرفته و کلام و حکمت را نزد امام فخر رازی آموخته است بعد از مدتی نزد شهاب الدین محتشم و حاکم اسماعیلی که خود از حکیمان و دانشمندان این طایفه بود به سر برد ایشان شمس الدین را بسیار گرامی می داشت و از محضرش استفاده می کرد

از شاگردان او در حدیث حافظ ابو محمد سیاطی وچند تن دیگر مشهور شده اند

شمس الدین فیلسوف زمان بعد این به شام رفته ونزد سلطان ملک ناصر الدین داوود منزلتی والا یافت آورده اند که ملک ناصر صاحب کرک برای استفاده از خدمت شمس به سرای او می رفت و کتاب عیون الحکمه ابن سینا را نزد او آموخت و وقتی به اول کوچه که منزل شمس بود می رسید از اسب پیاده می شد و غلامان و ملازمان خود را آنجا نگاه می داشت و خود کتاب را زیر بغل گرفته و پارچه ای بر سر می انداخت و به در خانه شمس می آمد و در می زد چون در باز می شد به درون خانه می شد به زانو نشسته و درس می خواند اگر اشکالی داشت می پرسید وبر می خاست و شمس حتی به احترام او بلند نمی شد شمس الدین خسروشاهی در اواخر عمر به دمشق رفته ودر آنجا ساکن شده تا در شوال سال 652 بدرود حیات گفت و در کوه قاسیون ( مدفن ومعبد پیامبران ) بخاک سپردند

عز الدین اربلی در حق ایشان سروده است با مرگ تو فضایل و مناقب رخت به جهان دیگر کشید ند و درخت فضیلت زنده به گور شد

از شاگردان مبرز و دانشمند او در فلسفه و طب سدید الدین ابو منصور است که حاجی خلیفه از او نام برده است

از کتابهای معروف ایشان می توان به مختصر منطق شفای ابن سینا وکتاب مهذب شیخ ابو الحق شیرازی را در فقه خلاصه کرده است و همچنین تلخیص مقالات ابن سینا از اوست و کتاب دیگری بنام تتمه الایات البینات دارد

شمس و خواجه نصیر الدین طوسی هر دو شاگرد فرید الدین داماد بودند و بعدها هر وقت خواجه نصیر الدین به مشکلی بر می خورد ضمن نامه ای از شمس رفع اشکال می کرد

شمس الدین خسروشاهی نسبت به امام فخر رازی احترام خاص قائل بوده از جمله می گویند در دمشق مردی پارسی پیش وی رفت و همراه خود کتابی داشت که امام فخر رازی بر روی آن چیزی نوشته بود خسروشاهی کتاب را گرفته بر خط امام بوسه می زد و بر سر می نهاد و می گفت این خط امام است

استاد مطهری در مورد شرف الاسلام حکیم شمس الدین خسروشاهی می نو یسد : عبدالحمید بن عیسی خسروشاهی معروف به شمس الدین خسروشاهی یکی از فلاسفه برخاسته از آذر بایجان می باشد

ابن ابی ا صبیعه از او بعنوان امام العلما و سید الحکما قدوه الانام شرف الاسلام یاد می کند

شهرت ایشان در فلسفه بی مانند است استاد مطهری علت آن را از سوالات خواجه نصیر الدین طوسی از شمس می داند که شمس به آن پاسخ داده است که در کتابهای فلسفی مطرح می باشد.  

در سفر استانی دور اول ریاست جمهوری دکتر محمود احمدی نژاد برای هر شهر ستان استان دو سالن ورزشی مجزا برای آقایان وخانمها به تصویب رسید که شامل شهر ما نیز می شد اما با گذشت بیش از 5 سال هنوز هیچ سالن ورزشی جدیدی در این شهر ساخته نشده است ( به استثناء سالن ستاد بحران) ودر حال ساخت نیز نیست آیا به راستی این مصوبات فرمایشی بوده وفقط برای خوشحال کردن مقطعی شهر وندان به تصویب رسیده است یا کوتاهی از مسئولین شهر ما بوده .امیدوارم مسئولین مربوطه ما وسایر شهر وندان را از این نکته آگاه کنند .

اما در دور دوم سفراستانی رییس جمهور استخر سر بوشیده ای نیز برای این شهر به تصویب رسید این استخر نیز تاکنون به سر نوشت سالنهای ورزشی دچار گردیده استوهیچ روزنه امیدی برای ساخت آن نمی رود به راستی وقتی طرحهای ورزشی سفردور اول در یک شهر به مرحله اجرا نرسیده آیا تصویب طرح دیگر چه مفهومی دارد آیا بازرسان سازمان تربیت بدنی وریاست جمهور از بیشرفت طرحهای مصوب آگاهی دارند اگر دارند چرا به طرحهای مصوب شهر ما رسیدگی نشده است و اشخاص کوتاهی کننده ویا علت عدم اجرای طرحها به مردم اطلاع داده نمی شود . لازم به ذکر است که در دور سوم نیز   رییس سازمان تربیت بدنی جناب آقای سعیدلو خود شخصا قول اهدای یک تخته تشک کشتی را به شهر وندان دادند که تاکنون محقق نشده است.

آیا به راستی در کل کشور ماجرا اینگونه است امیدوارم که اینگونه نباشد در شهر ما یک فرهنگسرا یا کانون یا مجتمع فرهنگی ویا... وجود دارد که ساختمان آن نزدیکچهار سال است آماده شده است وهر ساله  به شکل نمادین در یوم الله دهه فجر نیز افتتاح می شود اما هنوز باگذشت این همه سال به شکل رسمی افتتاح نشده است این ساختمان که در اختیار اداره فرهنگ وارشاد آذر بایجان شرقی قرار دارد هنوز هیچ اقدامی برای تجهیز و راه اندازی رسمی آن اقدامی نشده است وشهر وندان ومسئولین فقط از سالن آمفی تئاتر ان برای برگزاری همایشها وگردهمایی ها شهر استفاده می کنند ایا با این وضع نباید فکری برای این شهر کرد.