مؤلف کتاب مرحوم آیت اللّه آقا سید محمّد حسینی تبریزی معروف به « مجتهد خسروشاهی » از علمای بزرگ شیعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شیخ مرتضی انصاری است.

نام کتاب:

مشکاة المصابیح فی التعادل و التراجیح.

تألیف:

آیت اللّه العظمی سید محمد خسروشاهی (رضوان اللّه علیه).

تاریخ تألیف:

1269 ه. ق .

چاپ اول نجف:

1310ه ق.

قطع:

رحلی. تعداد صفحات: 395 صفحه.

رساله های ضمیمه:

157 صفحه .

مؤلف کتاب مرحوم آیت اللّه آقا سید محمّد حسینی تبریزی معروف به « مجتهد خسروشاهی » از علمای بزرگ شیعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شیخ مرتضی انصاری است.

مؤلف بزرگوار در سال 1229 هجری قمری در شهر مقدس کربلا، در یک خانواده علم و تقوا، دیده به جهان گشود و دوران کودکی و مراحل ابتدایی و مقداری از مراحل عالیه تحصیل را در همان شهر گذراند و سپس در خدمت پدرش آیت اللّه آقا سید علی حسینی خسروشاهی که از اجلّه علمای آن عصر بود، به نجف انتقال یافت و مشغول ادامه تحصیلات عالیه در حوزه علمیه نجف گردید.1

در آن زمان که مرحوم مؤلف در حوزه علمیه نجف به تحصیلات خود ادامه می داد، حوزه علمیه نجف در اوج شکوفایی بود و اقامت شخصیت برجسته علمی، همچون استاد اعظم شیخ انصاری در نجف به حوزه علمیه نجف رونق فراوان بخشیده بود و مغزها و استعدادها از کشورها و شهرهای مختلف اسلامی به سوی نجف سرازیر شده بودند و شاید آیت اللّه آقا سید محمد خسروشاهی هم به خاطر استفاده از درس شیخ انصاری، حوزه کربلا را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند. معظم له در درس استاد بزرگ شرکت نمود و از محضر او بهره ها برد و در سایه فکر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و کوشش فراوانش چنان به سرعت پیش رفت که در اوایل اقامتش در نجف به مرحله اجتهاد رسید و به نوشتن تقریرات درس استاد خود موفق گردید و سپس به تدریس پرداخت.

مؤلف به فقاهت و أعلمیّت استاد اعظم شیخ انصاری اعتقاد کامل داشت و تا شیخ زنده بود محضر وی را مغتنم می شمرد و در اوایل کتاب « مشکاة المصابیح » استاد خود را چنین توصیف می کند: « ... والحبر الافضل البحر الخضّم والطود الاشمّ، قدوة الانام و فرید الایام، نخبة الاعلام و المولی القمقام، حجّةالاسلام و مصباح الضلام، صدرالمحقّقین و بدرالمدقّقین، کاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الاواخر و الاوائل، أزهد عبّادالابرار و أعبد زهّادالاخیار، أعلم فقهاء الاعصار و أفقه علماء الامصار، شیخنا الاستاذ و ملاذ العباد، مصطفی المصطفی و مرتضی المرتضی، علم الهدایة والتقی، أعنی: جناب الشیخ المرتضی أدام اللّه توفیقه و مدّ عمره و تأییده ولا زالت ریاض علمه ممطورة و أعلام فضله مرفوعة... ».2 سپس به جریان تألیف خود « مشکاة المصابیح » اشاره کرده می گوید: ثمره ای از ثمرات باغ علمش را چیدم و درّهایی از دریای علمش را استخراج نمودم و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسید بر آن افزودم... و در آن مهمات مسائل اصول را که در ابواب اصول درج نشده بود، درج کردم و آن را مطابق ترتیب درس استاد تنظیم نمودم نه به ترتیب کتابش، زیرا آن موقع هنوز خود شیخ « تعادل و تراجیح » را ننوشته بود.3

آری کتاب « مشکاة المصابیح » از جمله آثار علمی آن مرحوم در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است که به سال 1269 هـ از تألیف آن فارغ شده و در سال 1310 در حال حیاتش در 334 صفحه در قطع بزرگ با حاشیه فرزند برومندش آیت اللّه سید احمد خسروشاهی در نجف چاپ شده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره « مشکاة المصابیح » می نویسد: مشکاة المصابیح در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است و آن را علامه حاج سید محمدبن علی بن ابی الحسن الحسینی خسروشاهی تبریزی (متوفی در حدود 1312) نوشته و عنوان تفصیلی آن « التعادل والتراجیح » می باشد و به سال 1269 از تألیف آن فارغ شده، و در سال 1310 در حال حیات مؤلف در نجف به طبع رسیده است و این کتاب را برای پسرش آقا سید احمد مرقوم داشته و تقریض هایی هم بر آن نوشته شده است .4

مرحوم علامه امین در کتاب « أعیان الشیعة » در دو جا از آیت اللّه آقا سید محمد اسم برده و تصریح کرده است که وی از شاگردان شیخ انصاری بوده و کتاب « مشکاة المصابیح فی التعادل والتراجیح » و رساله ای در وضع الفاظ از تألیفات اوست. 5

مؤلف تقریض دو تن از شخصیتهای بزرگ علمی آن عصر را در آخر کتابش آورده است. از جمله یکی از مؤلفان که همنام خود مؤلف است و در میان دوستانش به « ابن داود » معروف بوده، در ضمن تقریضی بر کتاب « مشکاة المصابیح » نوشته است: « ... ولعمری کتابک لاُصول الأحکام کالعمود للخیام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحة ایّاکم فی کل لیلة و یوم استفیت فیه بنخبة العقل عن نقل النقل... ».6

« به جانم سوگند کتاب تو در اصول احکام مانند ستون خیمه است و آن را احاسن قوم (شیخ انصاری) نیکو شمرده اند... »

در تقریض دیگر که آن را جناب شیخ مهدی بن شیخ علی بن شیخ جعفر مرقوم داشته، پس از حمد و ثنا و درود بر پیامبر اکرم (ص) نوشته است:« ... ولقد سرحت بکر الفکر فی هذا التحقیق الأنیق و أطلقت عنان النظر فی مسرح هذا التدقیق الرشیق الذی سمحت به فکرة جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الأصول قطب دائرة الإجتهاد و الکمال و منبع الفضل و الأفضال، من إلیه انتهی فضل علماء زمانه و منه انبعث تحقیقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدی التحقیق و المتربّی فی حجر التدقیق، فوجدته بحمداللّه تعالی جامعاً لمحاسن التحقیقات الأنیقة التدقیقات الرشیقة منبئاً عن طول باع مؤلفه... ».

سرانجام نویسنده این تقریض، مقام علمی مرحوم آیت اللّه آقا سید محمد خسروشاهی را ستوده و کتاب « مشکاة المصابیح » را بهترین کتاب در موضوع خود معرفی کرده است، تا آنجا که گفته:

« فهو الحری بأن یرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر و أن یکتب بالنور علی و جنات الحور... »،7

و آن سزاور است با آب طلا ترسیم شود نه با مرکّب، و با نور روی پرهای فرشتگان نوشته شود.

مؤلف در آخر کتاب، خود و موقعیت علمی پدرش را این چنین توصیف می کند: « ... هذا غایة ما قصدنا بیانه. أنا الحقیر محمّد بن علی أبی الحسن الحسینی الحائری مولداً، والغروی مسکناً، التبریزی أباً، الشهیر بالخسروشاهی جدّاً... و قد وقع الفراغ من تألیف هذاالکتاب الذی عُنیت بجمعه و تهذیبه و تألیفه و ترصیفه... أعنی « مشکاة المصابیح » فی التعادل و التراجیح فی سنة 1269 هـ لقرّتی عینی أحمد و أبی الحسن و ذلک بعد أن أتممت من العمر الثلاثین و دخلت فی عشرالأربعین...»

درباره والد ماجدش می نویسد: « ... ثمّ إنّ المرجوّ من أعزّ الناس علیّ و أکرمهم لدیّ، أعنی جناب الوالد الماجد، جامع المعقول و المنقول، حاوی الفروع و الأصول مشیّد مبانی مسائل الحلال و الحرام ممهّد قواعد الشرائع و الأحکام، معلّم معالم اُصول الحقائق، مفسّر مقاصد رموز الدقائق، زبدة العلماء و المحقّقین، عمدة الفقهاء والمدقّقین، السیّد المعزّی إلیه الأعظم السیّد علی الحسینی التبریزی الخسروشاهی أن یصلح مایجد من الخلل و النقصان والخطأ و النسیان... » 8

چنانکه ملاحظه می فرمایید مرحوم مؤلف، کتاب « مشکاة المصابیح » را برای فرزند و نور چشم خود آقا سید احمد نوشته و این زمانی بود که مؤلف سه دهه (30سال) از عمر خود را سپری کرده و داخل در دهه چهارم شده بود.

سپس از پدرش درخواست نموده اگر در این کتاب نقص و عیبی مشاهده نماید با لطف و بزرگواری خود اصلاح فرماید. و این نهایت خضوع و خشوع او را در مقابل پدر نشان می دهد.

و پس از نوشتن همین کتاب بود که آوازه شهرت علمی مؤلف در مجامع علمی پیچید و زبانزد علماو فضلا واقع گردید و لذا گفته اند مقام علمی وی در حوزه، آنچنان بود که بعد از استادش از مراجع دینی به شمار می رفت و در حوزه درسش جمع کثیری از فضلا و طلاب شرکت می نمودند.9

علامه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مجلد چاپ نشده « نقباء البشر فی القرن الرابع عشر» در این زمینه چنین اشاره می نماید: « السیّد العالم الورع التقیّ الجلیل، الحاج سیّد محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی، من العلماء الأعلام و المراجع العامّة... صاحب التعادل و التراجیح المطبوع، الموسوم بمشکاه المصابیح الذی ألّفه 1269، والرسالة الباقریّة الذی ألّفه 1276 و رسالة فی الحقیقة الشرعیّه، فرغ منها 1268، کلّها طبعت سنة 1310 و علیه تقاریض کثیرة... » 10

مؤلف کتاب « زندگی و شخصیت شیخ انصاری » ضمن برشمردن شاگردان مرحوم شیخ انصاری در ردیف 202، درباره مرحوم آیت اللّه سید محمد خسروشاهی این چنین نوشته است:

« فرزند سید علی بن ابوالحسن حسینی خسروشاهی تبریزی از علمای امامیه، زاهد، متّقی، و از شاگردان شیخ بوده و کتاب « مشکاة المصابیح » از تألیفات ایشان می باشد و در تبریز دارفانی را وداع گفته و جنازه اش در رواق مطهّر حضرت امیرالمؤمنین به خاک سپرده شد.

فرزندش بنام سید احمد نیز از أجلّه اهل علم و در سفر حج به سال 1326 ه وفات نمود و در بقیع مدفون گردید » 11

بهرحال: کتاب « مشکاة المصابیح » یکی از غنی ترین و مشروحترین کتب اصول، درباره « تعادل و تراجیح » است که شامل تقریرات درس استاد اعظم شیخ انصاری (قدس سره) و نظریات خود مؤلف، مرحوم آیت اللّه سید محمد خسروشاهی است... و با توجه به این نکته که بحث استاد اعظم، شیخ انصاری در این موضوع، و در کتاب گرانسنگ « رسائل » صفحاتی بیش نیست، ولی این کتاب در 365 صفحه در قطع بزرگ چاپ شده است، اهمیت آن بر اهل علم کاملاً روشن می گردد.

امید آن که توفیق تجدید چاپ آن نصیب گردد تا اساتید و فضلای معاصر از مباحث پرمایه و ارزشمند آن بهره مند شوند.

در اینجا اشاره به این نکته بی مناسبت نیست که به ضمیمه کتاب « مشکاة المصابیح » چند رساله علمی در فقه و اصول نیز از همان مؤلف عالیقدر چاپ شده است که به اجمال به معرفی آنها نیز اقدام می شود که بی شک از بحر موّاج علوم استاد أعظم، در تألیف و تصنیف آنها استفاده شده است:

دیگر آثار چاپی مؤلف

1) رسالة فی التقیة:

این رساله در موضوع « تقیه » است و از آثار فقهی مؤلف می باشد. رساله در 28 صفحه بزرگ به ضمیمه کتاب « مشکاة المصابیح » در سال 1310 هـ ق. در نجف چاپ شده است و این رساله از صفحه 334 با این مجله آغاز شده: « ثم انّه لمّا کانت مسألة التقیّه من المسائل المهمّة الکثیرة الجدوی و عامّة البلوی و الأخبار فی خصوصها متظافرة بل متواترة... » و تا صفحه 362 ادامه دارد.

2) الرسالة الباقرّیة فی المسائل الفقهیّة:

این رساله نیز درباره بعضی مسائل فقهی است و در آخر کتاب « مشکاة المصابیح » در 40 صفحه بزرگ به همراه حواشی فرزند مؤلف با امضای « ابن المصنّف » (آقا سید احمد) چاپ شده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این رساله می نویسد: الرسالة الباقریة تألیف سید محمد بن علی بن أبی الحسن الخسروشاهی تبریزی در رابطه با بعضی از مسائل خیارات است و آن را در سال 1276 تألیف کرده.

و در سال 1310 هـ در حال حیات مؤلف به ضمیمه « مشکاة المصابیح » در نجف چاپ شده است. مؤلف در این رساله به نظرات یکی از اساتید و مشایخ خود شیخ میرزا باقر بن احمد، امام جمعه تبریز (متوفی رجب 1286) در رابطه با بعضی مسائل خیارات اعتراض کرده است... 12 و به همین لحاظ اسم این رساله را « رساله باقریه » نامیده است.

3) رسالة فی بیان وضع الألفاظ و الحقیقة الشرعیّة:

این رساله در موضوع وعظ الفاظ و حقیقت شرعی است که مؤلف آن را در سال 1268 ه.ق. تألیف کرده و در سال 1310 در آخر کتاب « مشکاة المصابیح » در نجف چاپ شده است و این رساله از صفحه 40 آغاز تا صفحه 157 ادامه دارد.13 بنابراین کتاب « مشکاة المصابیح » که به ضمیمه سه رساله دیگر در یک مجموعه چاپ شده است، بالغ بر 420 صفحه می باشد همه این کتاب به خط: محمد خیابانی است. مؤلف کتابهای خطی دیگری هم داشته که ظاهراً همه آنها از بین رفته است.14 مرحوم آیت اللّه سید محمد مدت کوتاهی پس از طبع این کتاب وفات کرد.

وی در اواخر عمر، به زادگاه نیاکانش، تبریز مراجعت نمود و در همان شهر دعوت حق را لبیک گفت و جنازه اش را فرزند برومندش آیت اللّه آقا سید احمد به نجف اشرف انتقال داد و در حرم مطهّر مولای متقیان علی (ع) به خاک سپرده شد.15 نوّر اللّه مضجعه بأنوار رحمته

خاندان مؤلف

اصل این خانواده که گروهی از علما و فقهای بزرگ تبریز را تشکیل داده اند، از آذربایجان بوده و جدّ اعلای آنان، مرحوم آیت اللّه سید ابوالحسن حسینی خسروشاهی است که از « خسروشاه » بوده و بعداً به تبریز آمده و در آنجا ساکن شده است و از آن به بعد، خاندان وی به « خسروشاهی »16 معروف شده اند. خاندان خسروشاهی تبریز، بیش از سه قرن سابقه در روحانیت و فقاهت دارند. از جدّ اعلای این خاندان « ابوالحسن خسروشاهی » تا به امروز، چندین نسل بلاانقطاع از علما و پیشوایان دینی بوده و برخی از آنان به مقام عالی اجتهاد و مرجعیت نائل آمده اند... به نوشته صاحب « آثار الحجّة »: « تمامی اسلاف این خاندان به تقوا و پرهیزکاری طهارت و پاکی و ایثار و بذل در راه دعوت به خدا و ارشاد مردم به تعالیم اسلامی معروفند. و چرا چنین نباشد؟ در حالیکه از خاندان اهل بیت (ع) هستند نسب آنان به 26 واسطه به امام حسین بن علی بن ابیطالب (ع) می رسد... »17

یادداشتها:

1- مقدمه کتاب « نثارات الکواکب علی خیارات المکاسب » تألیف آیت‏اللّه سید مرتضی خسروشاهی چاپ قم، ص 11.

2- مشکاة المصابیح، چاپ نجف: 3.

3- همان مدرک: 3.

4- الذریعة 21: 61، شماره 3955.

5- أعیان الشیعة 9: 273، 427.

6- مشکاة المصابیح: 362.

7- مشکاة المصابیح: 363.

8- مشکاة المصابیح: 361 - 362.

9- مقدمه « نثارات الکواکب... »: 11.

10- نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مجلّد خطّی، از حرف « میم » تا« ی »، صفحه 53.

11- زندگی و شخصیت شیخ انصاری، آیت‏اللّه شیخ مرتضی انصاری (سبط الشیخ)، چاپ سوم، تهران، صفحه 305.

12- الذریعة 11: 126.

13- الذریعة 2: 47، چاپ تهران.

14- مقدمه « نثارات الکواکب »: 11.

15- الذریعة 11: 126 .

16- خسروشاه: قصبه‏ای است در 20 کیلومتری تبریز.

17- « آثار الحجّة » 2: 233، تألیف شیخ محمد رازی، چاپ قم، 1322.